"Үрдэл эйгэтэ" программа сүрүн хайысхалара
Иитэр хайысха сыллааҕы былаана
Оҕо сайдар эйгэтэ Тиһилик телестудия
Тиһилик телестудияҕа Чурапчы нэһилиэгин тэриллиитин уонна бочуоттаах дьоннорун үөрэтэр, иитэр хайысхатыгар оҕолорго анаан, камера иннитигэр туттарга – хаптарга, дорҕоонноохтук саҥарарга, ситимнээх саҥаны сайыннарарга, элбэх киһи иннигэр толлубакка тахсарыгар анаан маннык үлэлэр ыытыллыннылар.
1. https://youtu.be/4z_8jBj6dZU «Мин олорор уулуссам историята» оҕолор уулуссаларын ким аатынан буоларын чинчийэн көрдүлэр.
2. https://youtu.be/ZJqrAy932dI «Чурапчы спорт туоната» иитиллээччилэр А.И.Федотов аатынан спортивнай комплекска сылдьан тренердары кытары көрүстүлэр, ону тэҥэ Д.П.Коркин аатынан музейы кытары билистилэр, спортсменнары көрүстүлэр.
3. https://youtu.be/om40A_QE8BU «Ол мин дойдум Чурапчы» Чурапчы бочуоттаах суруйааччыларын үөрэтэн дьон иннитигэр ааҕан иһитиннэрдилэр.
Тиһилик телестудияҕа Чурапчы нэһилиэгин тэриллиитин уонна бочуоттаах дьоннорун үөрэтэр, иитэр хайысхатыгар оҕолорго анаан, камера иннитигэр туттарга – хаптарга, дорҕоонноохтук саҥарарга, ситимнээх саҥаны сайыннарарга, элбэх киһи иннигэр толлубакка тахсарыгар анаан маннык үлэлэр ыытыллыннылар.
1. https://youtu.be/4z_8jBj6dZU «Мин олорор уулуссам историята» оҕолор уулуссаларын ким аатынан буоларын чинчийэн көрдүлэр.
2. https://youtu.be/ZJqrAy932dI «Чурапчы спорт туоната» иитиллээччилэр А.И.Федотов аатынан спортивнай комплекска сылдьан тренердары кытары көрүстүлэр, ону тэҥэ Д.П.Коркин аатынан музейы кытары билистилэр, спортсменнары көрүстүлэр.
3. https://youtu.be/om40A_QE8BU «Ол мин дойдум Чурапчы» Чурапчы бочуоттаах суруйааччыларын үөрэтэн дьон иннитигэр ааҕан иһитиннэрдилэр.
Патриотическай иитиигэ оҕолорго аналлаах оонньуулар
1. «Чурапы улууьун биллиилээх дьонноро»
Анала: улахан бөлөх оҕолоругар аналлаах.
Сыала -соруга:
-Хартыыналары сөптөөхтүк холбоо
- Оҕо толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыы.
- Уопсай билиини тургутуу.
- Чурапчыбыт биллэр дьоннорунан киэн туттуу, уөрэтии.
Оонньуу хардыыта:
Чурапчы улууһун биллэр көстөр дьоннорун толору ааттаан, ким туох идэлээҕинэн хартыыналары холбооттооһун.
Анала: улахан бөлөх оҕолоругар аналлаах.
Сыала -соруга:
-Хартыыналары сөптөөхтүк холбоо
- Оҕо толкуйдуур дьоҕурун сайыннарыы.
- Уопсай билиини тургутуу.
- Чурапчыбыт биллэр дьоннорунан киэн туттуу, уөрэтии.
Оонньуу хардыыта:
Чурапчы улууһун биллэр көстөр дьоннорун толору ааттаан, ким туох идэлээҕинэн хартыыналары холбооттооһун.
Патриотическай иитиигэ оҕолорго аналлаах оонньуулар
«Мин дьиэ кэргэним»
Анала : кыра бөлөх оҕолоругар аналлаах оонньуу
Сыала – соруга: Дьиэ кэргэн (Эбээ, эьээ, аҕа, ийэ, о5о) диэн өйдөбүлү биэрии, дьиэ кэргэнинэн киэн туттарга, чугас дьоҥҥо убаастабыллаах сыһыаны, тапталы иитии, оҕо кэпсиир дьоҕурун сайыннарыы, сааһылаан, ситимнээн кэпсииргэ үөрэтии.
Оонньуу хардыыта: Аудио запись ыйытыыларыгар оҕо хартыынанан көрөн холбооттуур.
Анала : кыра бөлөх оҕолоругар аналлаах оонньуу
Сыала – соруга: Дьиэ кэргэн (Эбээ, эьээ, аҕа, ийэ, о5о) диэн өйдөбүлү биэрии, дьиэ кэргэнинэн киэн туттарга, чугас дьоҥҥо убаастабыллаах сыһыаны, тапталы иитии, оҕо кэпсиир дьоҕурун сайыннарыы, сааһылаан, ситимнээн кэпсииргэ үөрэтии.
Оонньуу хардыыта: Аудио запись ыйытыыларыгар оҕо хартыынанан көрөн холбооттуур.
Патриотическай иитиигэ оҕолорго аналлаах оонньуулар
«Чурапчы улууһун нэһилиэктэрэ»
Сыала соруга: Төрөөбүт дойдубут туһунан билии. Чурапчы улууһун нэһилиэктэрин үөрэтии.
Оонньуу дьайымала:
Чурапчы улууһун картатыгар нэһилиэктэр тустарынан ыйытыкка хоруйдааһын. Бастаан Нэһилиэктэр тустарынан билсиһии. Хас биирдии нэһилиэк тус туспа ураты гербтээх. Ону брытын үөрэтэн баран бу оонньууга киирэбит. Манна 10 нэһилиэк туһунан ыйытктар бааллар. Соптоох эппиэт картаҕа талыллар. Бу оонньууга о5о төрөөбүт дойдутун туһунан билэр. Уонна өйө, мэйиитэ сайдар.
1. Арыылаах – Саамай хоту сытар дэриэбинэ, баай историялаах, туруу үлэһит дьонноох. 1930 сыллаахха Чурапчы улууһугар киирбитэ, 1992 сыллаахха Кылааннаах диэн ааттана сылдьыбыт. 1898 сыллаахха чугас сытар дэриэбинэлэр туппут Танара дьиэтэ баар. 2016с колоколы аҕалан ыйаабыттар. 1895с Санкт - Петербурга саха сиртэн бастакытынан кумааҕыга тиһиллибит "Тойон Ньургун Бухатыыр"олонхо диэн Попов Николай Филиппович, Эдуард Карлович Пекарскай буолан сурукка тиһэннэр бэчээккэ таьаарбыттар.
Ыйытыы: Саамай хоту сытар дэриэбинэ ?
2. Кытаанах – олохтоохтохторо спорду өрө тутан кынаттаах хайыһардьыттарынан аатырар, көмүс тарбахтаахтарынан аатырар. Дмитрий Петрович Коркин, Суруйааччы Василий Семеноич Яковлев – Далан, Афанасий Петрович Собакин – улуу уруьуйдьут төрөөбут дойдулара.
Ыйытыы: Улуу тустуу тренера Дмитрий Петрович Коркин төрөөбүт дойдута?
3. Сылан – дьоһун буолаһа 1638 с биллэр. Сыланнар бэйэлэрин өбүгэлэринэн Ураанай боотуру ааттыыллар. Улуус биир улахан нэһилиэгэ. Улахан күөл, Түөйэ, Бэрэ, Дьаарылла диэн участоктардаах. Саамай кырдьаҕас нэьилиэк. Хас участокка туһунан уһуйааннар бааллар. Улуус кииниттэн 25 км тэйиччи сытар.
Ыйытыы: Түөрт улахан участоктартан турар, Чурапчы улууьун биир саамай улахан дэриэбинэтэ.
4. Төлөй – үлэни, үөрэҕи өрө тутар, сайдар салааны салайсар. Төлөй нэьилиэгэ Федот Захаров Суруйуутунан ҥ аҕа уустан турар. 1769 сыллаахтан сурукка киирбит. Нэһилиэги төрүттээбит Кыдаала бэчээт ылан Төлөй кинээһинэн буолбут, ньҕ буруотуспа арахсан нэһилиэгинэн аатырбыт. 1920 ҥ аҕа ууһунан олорбуттара. 1992с муус устар 23 кунугэр туспа нэьилиэк быьыытынан статустаммыта.
Ыйытыы: Хойутуу туспа нэһилиэгинэн киирбит дэриэбинэ?
5. Болтоҥо - 1832 с төрүттэммит. Үөчэй баай кини уола Үрүҥ Бас Болтоҥо нэһилиэк былыргы төруттэринэн ааҕыллар. Чэппиэдэйдэр арахса иликтэринэ улахан нэһилиэк эбит, ҥ Аҕа уустан турара. 1920 с иккис Хатылы Болтоҥо диэн ааттаммыт. Хотугу илин сытар чулуу дьон, государственнай деятеллэр,суруйааччылар, артыыстар, учуонайдар, онтон да атын норуот киэҥ туттар дьоно төрөөн үөскээн, улуу олонхоһуттар ыллаан-туойан ааспыттар. Уруҥ Бас Болтоҥо нэьилиэгэр Татта үрэҕэ ааһар дойдута.
Ыйытыы: Хотугулуу илин сытар дэриэбинэ.
6. Хайахсыт –улуус кииниттэн 47 км соҕуруу сытар, Таатта үрэх баһыгар олох оҥостон олороллор. 1835 сыллаахтан баар буолбут. 2004 с нэьилиэк статустаммыт.
Ыйытыы: Таата үрэх баһыгар сытар дэриэбинэ, Чурапчыттан 47 км ыраах
7. Дириҥ – эрдэ Хоптоҕо нэьилиэгэ Хадаар 7 аҕа ууһугар киирсэрэ. 1914 с иккис Хадаар диэн ааттаммыт, онтон Иван Сидоров уонна Семен Тимофеев диэн патроит дьон туруосуутунан 1915с Хоптоҕо диэн ааттаммыт. Мэлдьэхси диэн участоктаах, орто уонна искусства оскуолалаах, уһуйааннаах, норуот айымньыта кииннээх. Улуу дьоннор төрөөн ууһаан ааспыт дойдулара буолар ол курдук балетнай искусства Аксинья уонна Наталья Посельскайдар, Павел Павлович Пинигин – олимпийский чемпион, художник график - Афанасий Петрович Мунхалов, уо.д.а.
Ыйытыы: Бу дэриэбинэ урукку аата 2-Хадаар диэн ааттана сылдьыбыт.
8. Хатылы – талыы талба Таатта үрэх хаҥас өттугэр сытар дэриэбинэ. Хатылы – киэҥ сиринэн олорор халыҥ аҕа ууһун бэлиэтиирэ. Ус улахан нэьилиэккэ арахсар, 1-Хатылы – Ккытаанах-Хатылы, 2 – Хатылы – Болтоҥо-Хатылы, 3-Хатылы – Аччаҕар-Хатылы. 1835с 2-Хатылыттан – 4 Хатылы арахсар. Киинтэн саамай чагас нэьилиэк буолар. Николай Дмитриевич Суббурусскай
Ыйытыы: 4 нэһилиэккэ арахсар, Чурапчыттан саамай чугас дэриэбинэ.
9. Чакыр – 1923 с төруттэммитэ. Революция иннинэ үс аҕа ууһунан олорбуттар. 2004 с нэһилиэк быһыытынан статустаммыт. Улууспут соҕуруу өттүгэр сытар. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар.
Ыйытыы: Улуус кииниттэн саамай соҕуруу турар нэьилиэк.
10. Чыаппара –Алаҕар- Чурапчы уонна Мэҥэ Хаҥалас улуустарын ситмниин, Өлүөнэ Амма өрус килбиилэригэр турар , дьикти кэрэ айылаҕалаах, баай историялаах нэһилиэк буолар. 1710 с Боотурускай улууһугар 4 аҕаа ууһуттан турар нэһилиэк быһыытынан киирбитэ. Афанасий Говоров сүдү олнхоһут,
Ыйытыы: Чурапчы уонна Мэҥэ Хаҥалас улуустарын ситмниин, Өлүөнэ Амма өрус килбиилэригэр турар нэһилиэк.
Сыала соруга: Төрөөбүт дойдубут туһунан билии. Чурапчы улууһун нэһилиэктэрин үөрэтии.
Оонньуу дьайымала:
Чурапчы улууһун картатыгар нэһилиэктэр тустарынан ыйытыкка хоруйдааһын. Бастаан Нэһилиэктэр тустарынан билсиһии. Хас биирдии нэһилиэк тус туспа ураты гербтээх. Ону брытын үөрэтэн баран бу оонньууга киирэбит. Манна 10 нэһилиэк туһунан ыйытктар бааллар. Соптоох эппиэт картаҕа талыллар. Бу оонньууга о5о төрөөбүт дойдутун туһунан билэр. Уонна өйө, мэйиитэ сайдар.
1. Арыылаах – Саамай хоту сытар дэриэбинэ, баай историялаах, туруу үлэһит дьонноох. 1930 сыллаахха Чурапчы улууһугар киирбитэ, 1992 сыллаахха Кылааннаах диэн ааттана сылдьыбыт. 1898 сыллаахха чугас сытар дэриэбинэлэр туппут Танара дьиэтэ баар. 2016с колоколы аҕалан ыйаабыттар. 1895с Санкт - Петербурга саха сиртэн бастакытынан кумааҕыга тиһиллибит "Тойон Ньургун Бухатыыр"олонхо диэн Попов Николай Филиппович, Эдуард Карлович Пекарскай буолан сурукка тиһэннэр бэчээккэ таьаарбыттар.
Ыйытыы: Саамай хоту сытар дэриэбинэ ?
2. Кытаанах – олохтоохтохторо спорду өрө тутан кынаттаах хайыһардьыттарынан аатырар, көмүс тарбахтаахтарынан аатырар. Дмитрий Петрович Коркин, Суруйааччы Василий Семеноич Яковлев – Далан, Афанасий Петрович Собакин – улуу уруьуйдьут төрөөбут дойдулара.
Ыйытыы: Улуу тустуу тренера Дмитрий Петрович Коркин төрөөбүт дойдута?
3. Сылан – дьоһун буолаһа 1638 с биллэр. Сыланнар бэйэлэрин өбүгэлэринэн Ураанай боотуру ааттыыллар. Улуус биир улахан нэһилиэгэ. Улахан күөл, Түөйэ, Бэрэ, Дьаарылла диэн участоктардаах. Саамай кырдьаҕас нэьилиэк. Хас участокка туһунан уһуйааннар бааллар. Улуус кииниттэн 25 км тэйиччи сытар.
Ыйытыы: Түөрт улахан участоктартан турар, Чурапчы улууьун биир саамай улахан дэриэбинэтэ.
4. Төлөй – үлэни, үөрэҕи өрө тутар, сайдар салааны салайсар. Төлөй нэьилиэгэ Федот Захаров Суруйуутунан ҥ аҕа уустан турар. 1769 сыллаахтан сурукка киирбит. Нэһилиэги төрүттээбит Кыдаала бэчээт ылан Төлөй кинээһинэн буолбут, ньҕ буруотуспа арахсан нэһилиэгинэн аатырбыт. 1920 ҥ аҕа ууһунан олорбуттара. 1992с муус устар 23 кунугэр туспа нэьилиэк быьыытынан статустаммыта.
Ыйытыы: Хойутуу туспа нэһилиэгинэн киирбит дэриэбинэ?
5. Болтоҥо - 1832 с төрүттэммит. Үөчэй баай кини уола Үрүҥ Бас Болтоҥо нэһилиэк былыргы төруттэринэн ааҕыллар. Чэппиэдэйдэр арахса иликтэринэ улахан нэһилиэк эбит, ҥ Аҕа уустан турара. 1920 с иккис Хатылы Болтоҥо диэн ааттаммыт. Хотугу илин сытар чулуу дьон, государственнай деятеллэр,суруйааччылар, артыыстар, учуонайдар, онтон да атын норуот киэҥ туттар дьоно төрөөн үөскээн, улуу олонхоһуттар ыллаан-туойан ааспыттар. Уруҥ Бас Болтоҥо нэьилиэгэр Татта үрэҕэ ааһар дойдута.
Ыйытыы: Хотугулуу илин сытар дэриэбинэ.
6. Хайахсыт –улуус кииниттэн 47 км соҕуруу сытар, Таатта үрэх баһыгар олох оҥостон олороллор. 1835 сыллаахтан баар буолбут. 2004 с нэьилиэк статустаммыт.
Ыйытыы: Таата үрэх баһыгар сытар дэриэбинэ, Чурапчыттан 47 км ыраах
7. Дириҥ – эрдэ Хоптоҕо нэьилиэгэ Хадаар 7 аҕа ууһугар киирсэрэ. 1914 с иккис Хадаар диэн ааттаммыт, онтон Иван Сидоров уонна Семен Тимофеев диэн патроит дьон туруосуутунан 1915с Хоптоҕо диэн ааттаммыт. Мэлдьэхси диэн участоктаах, орто уонна искусства оскуолалаах, уһуйааннаах, норуот айымньыта кииннээх. Улуу дьоннор төрөөн ууһаан ааспыт дойдулара буолар ол курдук балетнай искусства Аксинья уонна Наталья Посельскайдар, Павел Павлович Пинигин – олимпийский чемпион, художник график - Афанасий Петрович Мунхалов, уо.д.а.
Ыйытыы: Бу дэриэбинэ урукку аата 2-Хадаар диэн ааттана сылдьыбыт.
8. Хатылы – талыы талба Таатта үрэх хаҥас өттугэр сытар дэриэбинэ. Хатылы – киэҥ сиринэн олорор халыҥ аҕа ууһун бэлиэтиирэ. Ус улахан нэьилиэккэ арахсар, 1-Хатылы – Ккытаанах-Хатылы, 2 – Хатылы – Болтоҥо-Хатылы, 3-Хатылы – Аччаҕар-Хатылы. 1835с 2-Хатылыттан – 4 Хатылы арахсар. Киинтэн саамай чагас нэьилиэк буолар. Николай Дмитриевич Суббурусскай
Ыйытыы: 4 нэһилиэккэ арахсар, Чурапчыттан саамай чугас дэриэбинэ.
9. Чакыр – 1923 с төруттэммитэ. Революция иннинэ үс аҕа ууһунан олорбуттар. 2004 с нэһилиэк быһыытынан статустаммыт. Улууспут соҕуруу өттүгэр сытар. Тыа хаһаайыстыбатынан дьарыктанар.
Ыйытыы: Улуус кииниттэн саамай соҕуруу турар нэьилиэк.
10. Чыаппара –Алаҕар- Чурапчы уонна Мэҥэ Хаҥалас улуустарын ситмниин, Өлүөнэ Амма өрус килбиилэригэр турар , дьикти кэрэ айылаҕалаах, баай историялаах нэһилиэк буолар. 1710 с Боотурускай улууһугар 4 аҕаа ууһуттан турар нэһилиэк быһыытынан киирбитэ. Афанасий Говоров сүдү олнхоһут,
Ыйытыы: Чурапчы уонна Мэҥэ Хаҥалас улуустарын ситмниин, Өлүөнэ Амма өрус килбиилэригэр турар нэһилиэк.
